Котормо "Grand Tour Борбор Азия" долбоорунун өзөгүн түзөт: заманбап немис поэзиясы санарип котормо семинарларында Борбордук Азиянын бардык беш өлкөсүнүн улуттук тилдерине которулат. Марттан сентябрга чейин көптөгөн котормочулар жана акындар беш заманбап немис авторлорунун ырларын өздөрүнүн улуттук тилдерине которуу жана андан кийин редакциялоо үстүндө эмгектеништи. Тажрыйбалуу модераторлор жетектеген катышуучулар социалдык тармактар ​​аркылуу баарлашышат. Модераторлор тажрыйбалуу котормочулар же акындар болгон: Өзбекстанда, мисалы, Хафиза Кучкарова "Эски сүйүү" (Эльке Хайденрих жана Бернд Шредер) же "Түндүк шамалга каршы жакшы" (Даниэл Глаттауэр) сыяктуу чыгармаларды өзбек тилине которгон, Тилланисо Эшбоева, акын жана Өзбекстан Республикасынын илимдер академиясынын аспиранты. Тажикстанда семинарларды Ходжент мамлекеттик университетинин профессору Мусо Саидов жетектеген.

Казакстанда семинарларды Рауза Мусабаева жетектеди. Казакстан журналисттер союзунун мүчөсү, мугалим, немис тилинен казак тилине котормочу. Которгон авторлордун арасында: Вилли Бредель, Корнелиус Петкау жана Элеонора Хуммел.

Кыргыз котормочулары менен семинарларды Айгүл Адисова алып барды. Котормочу, акын, университеттин немис тили боюнча окутуучусу, Казакстан Гёте-Институтунун жана Лорен/Швейцария котормо үйүнүн котормочулар үчүн семинарларынын жана мастер-класстарынын катышуучусу.

Түркмөн котормочуларынын модератору котормочу, немец тили мугалими Огулмарал Мухаммедова.

Котормо боюнча семинарлар онлайн режиминде – Өзбекстанда, мисалы, Telegram мессенджер кызматы аркылуу уюштурулган. Күн сайын модераторлор Telegram каналында жалпы 50 дөй немис ырынын бирин жарыялап турушкан. 100дөн ашык катышуучу котормочулар жана акындар аларды өз алдынча же топтошуп которгон. Акырындык менен семинардын катышуучулары Аня Кампманндын, Моника Ринктин, Даниэла Зеелдин, Рик Шеффлердин жана Ян Вагнердин он ырын өзбек тилине которгон. Ар кеч сайын катышуучулар модераторлор менен чакырыктарды жана ырлардын маанисин талкуулоо үчүн онлайн жолугуп жүрүштү. Мындан тышкары катышуучулар модераторлордон көркөм котормо боюнча материалдарды алышты. Май айында котормочулар да авторлор менен виртуалдык түрдө жолугушуп, ырлар боюнча суроолоруна түз жооп алып, авторлор менен пикир алмашышты. Ырлардын котормолору азыр казакстандык Steppe & World басмаканасынан "Симург" аттуу антологиясы катары басылып чыгууда. Мындан тышкары, интерактивдүү веб-сайт котормолорду чогултуп, котормо ишиндеги кыйынчылыктар жөнүндө түшүнүк берет. 

Германияда, тагыраагы, немис тилдүү өлкөлөрдө азыркы поэзия өзүнүн эң сонун доорун башынан өткөрдү.

Кеңири таралып жана кызыктуу адабий жанрлар менен толукталган чоң немис тилдүү китеп базары, керек эмес сыягы – Германияда жыл сайын дээрлик 70 000ге жакын нуска алдыңкы басылмаларында чыгат – алардын отуз пайызга жакыны көркөм адабият.  Калган башкасы- бул балдар китептери, адистик жана илимий китептер. Поэзия жана драма категорияларынан болгону 2000ге жакын аталышы бар, статистикалык себептерден улам эки жанр тең бириктирилген.

Бул сан өз кезегинде башка тилдердин поэзиясынын котормолорун камтыйт, алар бул тармактагы жаңы басылмалардын болжол менен элүү пайызын түзөт. Бул басылмалардын көбү, өз кезегинде, чакан жана орто басмаканалар тарабынан, көбүнчө 100дөн ашуун чектелген нускада басылып чыгат. Бир нечеси гана   көбүрөөк басылып, ири китеп дүкөндөрүнө кирет. Лирикалык чыгарма бестселлер тизмесин багындырганда (Германияда эл өлчөгөндү жана салыштырганды жакшы көрүшөт) же чоң китеп сыйлыгын утуп алса, бул дээрлик керемет.

Немис тилиндеги поэзиянын пейзажы башка өлкөлөрдүн жана тилдердин поэзиясы үчүн өтө ачык экендиги көңүл бурууга татыктуу. Котормолор ар дайым которулуп жана ылайыкташтырып келген: эн алгачкы латын жана француз, андан кийин испан жана италия тилдеринен. Вильям Шекспирдин чыгармаларынын котормосу немис поэзиясынын өнүгүшүнө чечүүчү түрткү болгон.  Буга чейин ал негизинен латын мурасынын лингвистикалык агымында жылып келген, бирок барокко доорунда, башкача айтканда, 1600-жылдан баштап, Мартин Опиц 1624-жылы өзүнүн “Немис поэтереясынын китебинде” формулировкалаган көз карандысыз пикирди иштеп чыккан.  Веймар классикалык доорунда грек мурасын кайра өздөштүрүү менен бир мезгилде (ал гуманитардык никеге руханий байланыштан эмес, чыныгы тукумдан келип чыккан), немис интеллектуалдык дүйнөсү Чыгыштын Поэзиясын өзунө аныктады.  1812-жылы Йозеф фон Хаммер-Пургсталл перс акыны Хафиздин "Диванын"которгон, а л Гётени өзүнүн "Батыш-Чыгыш диванын" (1819/1827) жазууга шыктандырган. Гете өз кезегинде немис чыгыш таануу илиминин негиздөөчүсүн, акын жана окумуштууну, Курандын бөлүктөрүн жана 9-кылымдагы араб акыны Абу Таммамдын чыгармасын которгон Фридрих Рюккертти шыктандырып, акырында анын Газелен Суфий устаты Мевлана Желаледдин Руми китебинин котормосу менен кеңири белгилүү болгон. Ал немис поэзиясына дагы жаңы – газел формасын киргизген. Наполеондун кулашынан жана 1848-жылдагы ийгиликсиз буржуазиялык революциялардан кийин поэзия эркин ойчул кыймылдар үчүн зарыл болгон байланыш каражатына айланган.  Поляк, чех же венгер революционерлеринин ырлары немец тилине которулган. Болжол менен 20-кылымдын аягында орустун "Күмүш доорунун" поэзиясы немис тилдүү дүйнөгө өз жолун тапты. 1945-жылдын май айында Германиянын капитуляциясынан кийин, ортодо экиге бөлүнгөн Германияда 20-кылымдын биринчи жарымындагы, негизинен француз, орус же советтик акындардын басып чыгарган басылмалары болбогондуктан, которулган поэзия бекем кадам таштап, ордуна келеерине дагы бир нече жыл өттү. 1962-жылы Батыш Германияда Алан Гинсбург менен Джек Керуактын айланасындагы америкалык подполдук акындардын биринчи "Бит" антологиясы басылып чыккан. Чыгыш Германия 1963-жылы советтик "Юнге Уайлдендин" эквиваленти, "Тауветтер" Евгений Евтушенконун акындын жолун жолдогон. Санаалаш Андрей Воснесенскийдин котормолору Германиянын эки бөлүгүндө тең дээрлик бир убакта пайда болгон. Анын санаалашы жана акын досу казак Олжас Сүлейменов 1978-жылы “ Поэзия альбомун” китепчесинде немис тилинде жарык көргөн Орто Азиядагы биринчи акын болгон. 1960-жылдар поэзиянын жана котормолордун гүлдөп турган мезгили болгон. Оптимизмдин духунда бул саясий коогалаңдуу доордо италиялык, грек, түрк жана испан тилдеринен тексттер немис тилине которулган. Пабло Неруда, Эрнесто Карденал сыяктуу Латын Америка акындары немис тилдүү өлкөлөрдө көп нускада жарык көргөн. Которулган тилдердин саны бүгүнкү күнгө чейин өсүүдө, анын ичинде исланд же грузин сыяктуу кичине тилдер дагы бар. Башка жагынан, Орто Азия тилдеринен бир дагы поэзиянын немис тилине адекваттуу которулушу күмөн, котормолордо орус тили копурө-тил катары колдонулаарын мисалы, казак акыны Мукагали Макатаевтын немец тилиндеги чыгармалар басмасында байкалган.

Германиядагы поэзия дагы башкача жол менен, айрыкча 1950-жылдардын аягындагы Батыш Германияга эмгек миграциясынын натыйжасында көп тилдүү болду. Йүксел Пазаркая, Арас Өрен же Зафер Шеночак сыяктуу түрк тектүү акындар, улуу муундун эң таанымалдарын атап өтүү үчүн гана, эки тилде тең жазышып, эки өлкөдө социалдашып, темага жараша немис же түрк тилдерине өтүшөт   -  алар өз тексттерин жана ошондой эле башка акындардын тексттерин которушат. Алар эки тилде жана коомдо өз үйүндө болуу менен бирге чет элдикти да темага айлантышты. 1995-жылы Феридун Займоглу немис коому тарабынан кабыл алынбаган же жетишсиз түрдө кабыл алынган иммигранттардын жана алардын балдарынын бриколаждык тили жөнүндө баяндоочу манифест болгон "Канак Спрак – коомдун четинен 24 келишпестик" деген теманы сунуштаган. Ушундан шыктанган “Канак Аттак” 1998-жылы этностук өзгөчөлүккө жана жакшы ниеттүү мультикультурализмге каршы позицияны карманган артисттердин жана активисттердин эркин бирикмеси болуп түзүлгөн.

Бул жагдайда акындардын тармагы жана алардын окурмандары формалдуу эмес жана ошондой эле формалдуу деңгээлде да эл аралык экендигин эстен чыгарбоо керек. Берт Папенфус сыяктуу акындар поляк саналаштарын китеп чыгаруучу жайга байлабай көз карандысыз которуп беришет. Адабият үйлөрү, фонддор же Гёте-Институту сыяктуу мекемелер котормо боюнча семинарларды жана биргелешкен окууларда жолугушууларды уюштурушат. Араб дүйнөсүндөгү кандуу кагылышуулардан улам көптөгөн адамдар өз өлкөлөрүн таштап кетүүгө аргасыз болгондо, немис жазуучулары Германияга качкан кесиптештерине жардам берүүгө аракет кылып, аларды өз структураларына аралаштырып, котормочуларга, басмачыларга басылып чыгуу мүмкүнчүлүгүн издешкен. Мисалы, саясий куугунтуктан качууга аргасыз болгон сириялык акын Лина Атфах 2019-жылы Германияда он эки котормочунун колдоосу менен араб-немис поэзиясынын томдугун басып чыгара алган. Немец жана грузин тилдеринде жазган Нино Харатишвили анын киришүүсүнө өзүнүн салымын кошуп кеңири танууга ээ болгон. 2017-жылдан бери "Кийинки жазуу" демилгеси согуштан жана куугунтуктан качкан акындарга жана прозаиктерге иш мейкиндигин, аткаруу жана басылып чыгуу мүмкүнчүлүктөрүнө жардам берип келет.  Көбүнчө бул түйшүктүү, майда-чүйдө иш, жана ал жерде жазылгандардын баары өз аудиториясын таба бербейт. Бирок бул долбоор сүргүндө жүргөн лирикалык үндөрдү басууга жол бербейт. Ал эми мунун артында ар дайым бул поэзия Ооганстан же Белоруссия болобу, веб-сайттар, мессенджерлер жана социалдык тармактар ​​аркылуу тиешелүү мамлекеттердеги даректерге оңой жол табат деген үмүт бар.

Бул томго чогулган беш акын, албетте, азыркы немис поэзиясын бардык өң-түстөрүндө жана тематикалык диапазондо толугу менен көрсөтө алышпайт. Бирок үзүндү темаларга жана формалдуу тилге мазмундуу жана шыктандыруучу көз карашты берип, башка чыгармаларды, анын ичинде башка акындарды да окуп чыгууга дем берет.  Бул жерде айтылгандарды муунга бөлүү каалоосу өтө формалдуу болмок. Алар, тескерисинче, салт менен инновациянын ортосундагы агып өтүүчү өтүүнү, ошондой эле ретроспективаны, версибреге, конкреттүү поэзияга кайрылууну, үндүү поэзиянын жаңырыктарын чагылдырат. Алардын жалпылыгын – акыркы рифмадан кеңири баш тартуу, саптын аягынан ашкан ритм жана сүрөттөрдү кысуу тенденциясын бириктирет. Бул котормо үчүн өтө кыйын, бирок бул жерде мыкты өздөштүрүлгөн. Көптөн бери өз ара котормолор көп болгон тилдердин ортосунда (мисалы, англис жана немис же орус жана орто-азиялык тилдердин ортосунда) ал биринчи кезекте Орто Азия жана немец тилдериндеги поэзиянын али жарала элек лирикалык диалогу үчүн иштелип чыгышы керек.

Бул томдо көрсөтүлгөн акындардын жалпылыгы – алар окурманды же угарманды чакырып, тигил же бул ишти кылгыла, же андан баш тарткыла деп суранышпайт. Алар кырдаалды, адамдарды, пейзаждарды, маанайды сүрөттөйт, сын же комментарий (жок дегенде башталгыч деңгээлде) беришпейт. Бул тексттерди интерпретациялоо керек. Окурман же угуучубу бул ырларды алардын кабыл алуусу аркылуу аяктоодон, кемтикти толтуруудан кача албайт. Алардын жалпылыгы — лирикалык мен ачыктан-ачык чегинип, маанисинен алыстап, ири бир бүтүндүктүн элементине айланат. Албетте, муну жеке шилтемелерге карабастан, жыртык, эки жактуу жана басымдуу дүйнөнүн интимдик үзүндүлөрүндө да сахнаны таштап, кошумча ролду алуу үчүн симпатикалык аралык деп чечмелесе болот.

Моника Ринк 1969-жылы Рейнланд-Пфальцдагы  Цвейбрюккен шаарында туулган, дин таануу, тарых жана салыштырма адабият боюнча билим алган. Ал музыка жана графикалык дизайн менен кызматташууга умтулуп сөздөрдү жана сөз айкаштарын чогулткан. Ал жазуучу, акын, эссеист жана котормочу болуп иштейт. Поэзиясынын биринчи тому 2004-жылы жарык көргөн.

Ян Вагнер 1971-жылы Гамбургда туулган, англис тилин үйрөнгөн жана англис жана америкалык тилдерден эркин жазуучу, адабий сынчы, басып чыгыруучу жана котормочу болуп иштейт. Андан сырткары, Илимдер жана Адабият Академиясынын жана Германиянын Тил жана Поэзия академиясынын мүчөсү. Поэзиясынын биринчи тому 2001-жылы жарык көргөн.

Даниэла Зеел Майндагы Франкфуртта 1974-жылы туулган, башка нерселер менен катар немец тили жана адабияты боюнча билим алган. Ал 2003-жылы графикалык сүрөтчү Андреас Тёпфер менен бирге негиздеген kookbooks басма үйүндө акын, котормочу, жана басып чыгаруучу болуп иштейт. Поэзиясынын биринчи тому 2011-жылы жарык көргөн.

Кампманн 1983-жылы Гамбургда төрөлүп, немец тилинен жана адабияты боюнча билим алган, азыркы учурда поэзия жана прозаны басып чыгарып, Жаңы Музыка композиторлору менен бирге иштешет. 2016-жылы анын биринчи ырлар жыйнагы жарык көргөн.

1985-жылы Берлинде туулган Рик Шеффлер психология жана адабий жазуу боюнча билим алган. Ал текст менен музыканын үстүнөн иштеп, музыкант жана аткаруучу катары белгилүү. Анын биринчи ырлар жыйнагы 2014-жылы жарык көргөн.

Эпилог:

Ал жерде поэзия дале отурат, тентек, кемпир, заманынан тайганын билип, балдарынын балдарын келип эмчек эмеерин күтүп отурат. Алар футбол күйөрмандары сыяктуу стадионго баары чогулуп бир келбей, каалаган убакта кайра-кайра келишет. Балдарынын балдары эски-жаңы бут кийимдерге толгон шкафтардан чыгып кетүүгө аракет кылып, өжөр чөп сымал таттуу кант ырахаттын чайырлуу пардаларынан түртүп, ачык асманды көргүсү келип, шамалдын жытын, суунун даамын таткысы келет. Алар өздөрү жана башкалар үчүн эмнени сактап калгысы келгенин сүрөттөй турган сөздөрдү издеп жатышат. Мүмкүнчүлүктөр өтө көп. (Адам тандашы керек). Карыган Лирика кемпир бактылуу жана аппак болуп отурат, анын бырыштары менен аппак күмүш чачтарындагы турмуштук жана дуйнөлук тажрыйбаcы аны жыл сайын сулуураак кылып баратат. Мындайды пенсияга чыгара албайсың. Ушундай адам керек. 

Жанин Дагиели

Вена, Январь 2022